Żerdzianka sosnówka
Żerdzianka sosnówka (Monochamus galloprovincialis) to żerujący w drewnie owad zaliczany do rodziny kózkowatych i rodzaju żerdzianka (Monochamus).
Czym są Żerdzianki (Monochamus)?
Występowanie żerdzianki sosnówki
Jak wygląda żerdzianka sosnówka
Rozmnażanie się i rozwój żerdzianki sosnówki
Szkody wyrządzane przez żerdziankę sosnówkę
Zapobieganie szkodom wywoływanym przez żerdziankę sosnówkę
Czym są żerdzianki (Monochamus) ?
Charakterystyczną cechą żerdzianek są długie czułki. Obok żerdzianki sosnówki do rodzaju żerdzianka należą również owady takie jak żerdzianka karolińska (Monochamus carolinensis), żerdzianka krawiec (Monochamus sartor ), żerdzianka szewc (Monochamus sutor), żerdzianka plamista (Monochamus saltuarius) oraz niemające polskich nazw Monochamus clamator, Monochamus scutellatus, Monochamus marmorator, Monochamus notatus, Monochamus obtusus, Monochamus mutator i Monochamus titillator. Łącznie znanych jest 40 gatunków żerdzianek z czego 6 występuje w Europie, a 5 w Polsce.
Występowanie żerdzianki sosnówki
Żerdzianka sosnówka występuje na terenie niemal wszystkich państw Europy i w północnej Azji. Południowy zasięg występowania żerdzianki sosnówki sięga do północnej Afryki i Azji mniejszej, a północny aż do koła podbiegunowego północnego.
Gatunek ten dzieli się na trzy podgatunki, choć istnieją autorzy, którzy nie widzą różnicy pomiędzy poszczególnymi podgatunkami żerdzianki sosnówki. Na terenie Polski występuje podgatunek Monochamus galloprovincialis pistor. Podgatunek ten poza Polską występuje również na terenie wschodniej Europy, Syberii, Azji Mniejszej, Kaukazu, Zakaukazia i północnej Mongolii. W Polsce żerdzianka sosnówka występuje wszędzie tam, gdzie pojawiają się sosny zwyczajne na których te drewnożerne owady żerują. Żerdzianki sosnówki najliczniejsze są na terenach nizinnych zlokalizowanych w zachodniej części Polski. Na pogórzu i w górach te drewnożerne owady są mniej liczne. Obecności żerdzianki sosnówki nie odnotowano w Polsce jedynie na terenie Sudetów zachodnich i wschodnich, Bieszczad, Kotliny Nowatorskiej, Gór Świętokrzyskich, Tatr, Pienin i Wzgórz Trzebnickich. W pozostałych rejonach kraju obecność żerdzianki sosnówki była stwierdzana w bliższej lub dalszej przeszłości.
Jeśli chodzi o podgatunek Monochamus saltuarius to występuje on na terenie Polski znacznie rzadziej. W przeszłości jego obecność stwierdzana była na terenie Niziny Mazowieckiej, Pojezierza Mazurskiego, Górnego Śląska, Wyżyn Małopolskiej i Krakowsko-Wieluńskiej. Obecnie w Polsce występuje on na terenie Nadleśnictwa Międzychód i Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej.
Żerdzianka sosnówka szczególnie często pojawia się w drzewostanach w których kondycja drzew jest słaba na skutek ich dużego zagęszczenia. Duże zagęszczenie drzew to rzecz jasna również większa ilość pokarmu niezbędnego dla rozwoju żerdzianki sosnówki.
Żerowanie żerdzianki sosnówki
Żerdzianka sosnówka żeruje przede wszystkim w sosnach w tym zwłaszcza w sośnie pospolitej. Żerdzianka sosnówka żeruje także, choć rzadziej w sośnie czarnej, sośnie nadmorskiej i niektórych podgatunkach sosny górskiej. Poza sosnami żerdzianka sosnówka żeruje również w modrzewiach, świerkach, limbach i jodłach. Żerdzianka sosnówka żeruje w drzewach obumierających, osłabionych, złamanych, powalonych, ściętych, świeżo odłamanych wierzchołkach drzew, oraz gałęziach mających od 2 do 12 centymetrów średnicy. Najliczniejsze larwy żerdzianki sosnówki są w częściach strzały cechujących się cienką korą. Szczególnie często atakowane są przez żerdziankę sosnówkę drzewa znajdujące się w miejscach dobrze nasłonecznionych na przykład w przerzedzeniach lub na skrajach lasów. Żerdzianka sosnówka może pojawiać się w drzewostanach będących w różnym wieku. Nierzadko zdarza się, że żerdzianka sosnówka pojawia się masowo. Najczęściej dochodzi do tego w drzewostanach, które osłabione zostały przez szkodniki objadające igliwie, huragany, pożary, zanieczyszczenia przemysłowe lub grzyby pasożytnicze. Czasami zdarza się, że żerdzianka sosnówka trafia do domów z drewnem przeznaczonym do celów opałowych.
Osobniki dorosłe żerdzianki sosnówki odbywają żer uzupełniający i regeneracyjny. Żer ten jest niezbędny dla wykształcenia się jaj u samic żerdzianki sosnówki. Żer regeneracyjny kontynuowany jest przez samice również po złożeniu przez nie jaj co umożliwia im złożenie ich ponownie. Żer regeneracyjny najczęściej odbywa się na tegorocznych i jednorocznych pędach. W przypadku pędów starszych żerowanie żerdzianki sosnówki jest mniej intensywne. Żer uzupełniający w przeciwieństwie do żerowania larw często obejmuje również drzewa zdrowe. Podczas żeru regeneracyjnego osobniki dorosłe płatowo obgryzają świeżą korę znajdującą się na cienkich gałązkach. Czasami zdarza się, że uszkadzają one również igliwie.
Jak wygląda żerdzianka sosnówka?
Osobniki dorosłe żerdzianki sosnówki mają od 11 do 28 milimetrów długości. Osobniki dorosłe żerdzianki sosnówki które przed przepoczwarzeniem żerowały w grubszym drewnie są większe od osobników, które żerowały w drewnie cieńszym. Na przykład chrząszcze z Puszczy Noteckiej, które przed przepoczwarzeniem żerowały w drewnie mającym od 3,5 do 9, a przeciętnie 5,2 centymetra grubości miały średnio 16,9 milimetrów długości w przypadku samców i nieznacznie mniej bo 16,8 milimetrów w przypadku samic. Żerdzianki sosnówki z Puszczy Augustowskiej żerujące na materiale mającym od 15 do 33, a przeciętnie 21 centymetrów grubości miały 20,4 milimetra długości w przypadku samców i minimalnie więcej bo 20,5 milimetra w przypadku samic. Jak widać to, czy samice czy też samce były większe od przedstawicieli drugiej płci uzależnione było od grubości materiału w którym odbywało się żerowanie larw. Różnice te były jednak stosunkowo niewielkie i pozostawały w granicach błędu statystycznego. Podejrzewa się, że większe rozmiary osobników dorosłych żerdzianki sosnówki, które przed przepoczwarzeniem żerowały w grubszym drewnie wynikają z mniejszej konkurencji pomiędzy poszczególnymi osobnikami przekładającej się na większą ilość pokarmu przypadającego na pojedynczą larwę.
Ciała osobników dorosłych żerdzianki sosnówki są walcowate i lekko spłaszczone. Chrząszcze żerdzianki sosnówki mają brunatnoczarną barwę ze spiżowym połyskiem.
Charakterystyczną cechą żerdzianki sosnówki są wyjątkowo długie czułki. U samców czułki te są dwu, a nawet trzykrotnie dłuższe od czułków samic. Mimo iż czułki samic są nieco krótsze to ich długość i tak jest większa od długości ich ciał. Maja one długość od 1/3 do o połowę większą od długości ciała samicy.
Żuwaczki żerdzianki sosnówki są niewielkie, ale bardzo silne. Na obu bokach przedplecza żerdzianki sosnówki znajduje się po jednym ostrym kolcu. Przedplecze oraz głowa żerdzianki sosnówki pokryte są plamkami, które utworzone są z jasnych włosów. Pokrywy żerdzianki sosnówki są punktowane na całej ich długości. U nasady są one punktowane ziarniście, a na całej długości głęboko i gęsto. Na pokrywach żerdzianki sosnówki znajdują się dwie poprzeczne przepaski składające się z rdzawożółtych włosków. U samic żerdzianki sosnówki włoski te są wyraźniejsze niż u samców żerdzianki sosnówki. Tarczka żerdzianki sosnówki pokryta jest żółtym tomentem. Na środku przedzielona jest ona nagą linią środkową sięgającą do połowy długości tarczki.
Rozmnażanie się i rozwój żerdzianki sosnówki
Osobniki dorosłe żerdzianki sosnówki pojawiają się od czerwca do sierpnia. Pojedyncze osobniki widywane bywają również w maju i sierpniu. Osobniki dorosłe żerdzianki sosnówki odnajdują partnerów i drzewa żywicielskie dzięki sygnałom chemicznym. Samce żerdzianki sosnówki wydzielają feromony agregacyjne, które służą im do zwabiania do nich innych osobników tego samego gatunku. Rójka żerdzianki sosnówki odbywa się w godzinach popołudniowych. Osobniki dorosłe najczęściej widywane są na materiale lęgowym i w koronach żywych drzew.
Samice żerdzianki sosnówki zaczynają składanie jaj po upływie kilku dni od kopulacji. Samice żerdzianek sosnówek potrafią wykrywać feromony wydzielane przez żerujące w drzewach korniki. Dzięki temu potrafią one wykryć uszkodzone drzewa idealne dla rozwoju larw. Najpierw nagryzają one korę za pomocą żuwaczek, a następnie wciskają pokładełka do wnętrza drewna. Jaja umieszczane są przez nią pojedynczo w strefie łyka.
Jaja składane są przez samicę pojedynczo lub w liczących od 2 do 3 sztuk grupach. Najczęściej składane są one na gałęziach lub w górnych częściach strzały. Jaja te składane są w podłużnych, lejkowatych jamkach naciętych przez samicę za pomocą żuwaczek. Pojedyncza samica żerdzianki sosnówki składa od 30 do 45 jaj. Jaja składane przez samicę żerdzianki sosnówki są białe lekko spłaszczone i wydłużone. Mają one od 1 do 1,5 milimetra szerokości i od 3 do 4 milimetrów długości. Otoczone są one dodatkową osłonką, która zapobiega przed ich zgnieceniem.
Larwy żerdzianki sosnówki wylęgają się z jaj po upływie od 5 do 15 dni. Białe, beznogie larwy żerdzianki sosnówki osiągają do 40 milimetrów długości. W swojej przedniej części przedplecze larwy żerdzianki sosnówki jest wyraźnie błyszczące i punktowane. Punkty te są drobne i rzadkie. W tylnej części przedplecze żerdzianki sosnówki pokryte jest wzgórkami i podłużnymi zmarszczkami. Brodawki odwłokowe żerdzianki sosnówki są wypukłe. Na grzbietowych poduszkach ruchowych odwłoka tworzą one dwie koncentryczne elipsy. Na poduszkach ruchowych brzusznych tworzą one dwa podłużne łuki, które po bokach połączone są rzędem brodawek o półokrągłym kształcie. Przetchlinki larw są białe i jasnożółte. Pierwsza z przetchlinek jest dłuższa i szersza od drugiej.
Początkowo larwy żerdzianki sosnówki żerują wyłącznie w łyku. Później wygryzają one placowate chodniki, które uszkadzają wierzchnie warstwy bielu. Głębiej w drewno żerdzianki sosnówki wgryzają się dopiero po przezimowaniu. Wgryzają się wtedy one w nie poprzez owalny otwór mający 1,8 milimetra szerokości i 7 milimetrów długości. W grubszych odcinkach pnia chodniki drążone przez larwy żerdzianki sosnówki mają łukowaty kształt i sięgają do głębokości wynoszącej 6 centymetrów. W cienkich strzałach i gałęziach chodniki drążone przez larwy żerdzianki sosnówki mogą przebiegać przez cały przekrój drewna. Chodniki drążone przez larwy żerdzianki sosnówki mają owalny przekrój. Ich szerokość wynosi 6 na 12 milimetrów. Osiągają one do 15 centymetrów długości. Bardzo często zdarza się, że chodniki te wypełnione są wiórkami. Wiórki te co pewien czas usuwane są przez larwę żerdzianki sosnówki z chodników i przemieszczane do wspominanego już placowatego wygryzienia znajdującego się pod korą. Czasami zdarza się, że kora znajdująca się nad chodnikami larwalnymi pęka w wyniku czego wiórki wysypują się na zewnątrz.
Po drugim zimowaniu larwy sporządzają mającą hakowaty kształt kolebkę poczwarkową, którą izolują za pomocą zatyczki wykonanej z długich wiórków. Przepoczwarzenie żerdzianki sosnówki ma miejsce w maju. Trwa ono od 3 do 4 tygodni. Poczwarki żerdzianki sosnówki osiągają od 16 do 22 milimetrów długości. Są one białe i lekko spłaszczone grzbietowo-brzusznie. Ich czułki są spiralnie zwinięte na brzusznej stronie ciała. Na końcu odwłoka znajduje się ostry kolec, który zagięty jest ku górze.
Osobniki dorosłe żerdzianki sosnówki opuszczają kolebki poczwarkowe przez koliste chodniki wyjściowe zakończone otworem wylotowym mającym od 4 do 8 milimetrów średnicy. Wielkość otworów wylotowych uzależniona jest od wielkości opuszczających przez nie drewno chrząszczy. Otwory wylotowe osobników dorosłych znajdują się w odległości wynoszącej od 10 do 15 centymetrów od otworów wejściowych larw. Często zdarza się, że otworów wylotowych jest mniej niż otworów wejściowych. Jest to spowodowane zamieraniem larw. Najczęstszymi przyczynami zamierania larw są działalność pasożytów, nieprzyjazne larwom warunki atmosferyczne i kanibalizm.
Postacie dorosłe tego drewnożernego owada żyją do 3 miesięcy. Pomiędzy osobnikami dorosłymi tej samej płci często dochodzi do walk. Walki te toczą się nie tylko pomiędzy samcami jak jest to dość często w przypadku wielu różnych gatunków zwierząt, ale równie pomiędzy samicami. Zacięte walki sprawiają, że na dnie lasu często zauważyć można osobniki kalekie. Osobniki dorosłe dobrze latają. Podczas rójki mogą one latać na odległość wielu kilometrów, co ułatwia im poszukiwanie odpowiednich miejsc dla składania jaj i żerowania.
Najczęściej cykl rozwojowy żerdzianki sosnówki trwa rok, ale czasami zdarza się, że wydłuża się on do dwóch lat. Dzieje się tak między innymi w drewnie przesuszonym i okorowanym. Dla rozwoju żerdzianek sosnówek najlepiej jest jeśli temperatura w miesiącach letnich przekracza 20 stopni Celsjusza, a opady deszczu są niewielkie.
Szkody wyrządzane przez żerdziankę sosnówkę
Żerdzianka sosnówka to groźny szkodnik wtórny. W polskich lasach żerdzianka sosnówka występuje powszechnie. Nierzadko zdarza się, że owad ten pojawia się masowo. Szczególnie liczna żerdzianka sosnówka jest w drzewostanach, które osłabione zostały przez huragany, pożary i szkodniki pierwotne. Bardzo duże są szkody powodowane przez osobniki dorosłe tego drewnojada podczas żeru dojrzewającego. Uszkadzają one wtedy gałązki znajdujące się w koronach żywych i zdrowych drzew. Podczas żeru regeneracyjnego pojedynczy osobnik żerdzianki sosnówki uszkadza od 3 do 25 igieł.
Uszkodzone przez żerdzianki sosnówki gałązki łamane są przez wiatr. W wyniku tego następuje znaczne rozrzedzenie koron drzew. Często zdarza się, że te same drzewa które osłabione zostały przez żerowanie osobników dorosłych zasiedlane są przez larwy następnego pokolenia żerdzianki sosnówki oraz przez inne gatunki szkodników wtórnych. Drewno drzew w których liczebność larw żerdzianki sosnówki była szczególnie wysoka jest silnie osłabione. Czasami zdarza się, ze nadaje się ono wyłącznie do produkcji płyt wiórowych lub do celów opałowych. Nierzadko zdarza się, że w górnych częściach strzały liczebność larw dochodzi do 60 osobników na metr.
Zapobieganie szkodom wywoływanym przez żerdziankę sosnówkę
Szkodom wyrządzanym przez żerdziankę sosnówkę zapobiec można poprzez korowanie oraz usuwanie z lasów drzew chorych, obumierających i osłabionych oraz świeżego posuszu i złomów. Bardzo ważne jest również terminowe wywożenie drewna z terenów leśnych oraz układanie pozostawianych w lesie żerdzi w klatkach co przyspiesza ich przesuszanie. Są to dość popularne metody na zwalczanie szkodników drewna czyli zwalczanie drewnojadów stosowane również jeśli konieczne jest zwalczanie szkodników drewna innych niż żerdzianki sosnówki.
Podstawową metodą zwalczania żerdzianki sosnówki jest użycie drzew pułapkowych. Wykonane z drzew o cienkiej korze pułapki wykładane są w dwóch lub trzech seriach w miejscach o umiarkowanym naświetleniu.
Feromony wydzielane przez korniki oraz feromony agregacyjne wydzielane przez samce żerdzianki sosnówki są składnikami atraktantów przeznaczonych do zwabiania osobników dorosłych żerdzianki sosnówki do pułapek. Pierwsza seria pułapek wykładana jest na początku maja, a korowana pod koniec czerwca. Druga seria wykładana jest w połowie czerwca, a korowana w połowie lipca. Trzecia seria wykładana jest w połowie lipca, a korowana w końcu sierpnia. Cieńsze gałązki, które pozostają po okrzesaniu pułapek spalane są w okresie zimowym. Alternatywą dla korowania pułapek jest ich opryskanie za pomocą insektycydów. Ilość wykładanych w celu zwalczenia żerdzianki sosnówki pułapek uzależniona jest od rodzaju drzewostanu. Najczęściej jest to od 2 do 6 pułapek w przeliczeniu na hektar lasu. Do zwalczania żerdzianki sosnówki mogą być wykorzystywane substancje przeznaczone do zwalczania innych szkodników wtórnych w tym między innymi takich jak przypłaszczka granatka i ścigi. Jeśli larwy żerdzianki sosnówki wgryzły się do wnętrza drewna surowiec powinien zostać przetarty. Boki tarcicy powinny zostać odcięte i spalone. Zaatakowany przez żerdziankę sosnówkę materiał znajdujący się na składach tartacznych należy przetrzeć nie później niż do wiosny kolejnego roku. Metody stosowane w celu zwalczania żerdzianki sosnówki zwalczają jednocześnie inne szkodniki sosen.
Badania nad żerdzianką sosnówką
Duże straty powodowane rzez żerdziankę sosnówkę spowodowały, że prowadzono i cały czas prowadzone są liczne badania dotyczące tego drewnożernego owada. Prowadzone są zwłaszcza intensywne badania nad związkami mogącymi przyciągać żerdzianki sosnówki. Badania te prowadzone były między innymi na terenie Niemiec, Hiszpanii i Polski. W Polsce intensywne badania nad tym odżywiającym się drewnem owadem prowadzili w 2010 roku dr inż. Lidia Sukovata, prof. dr hab. Andrzej Kolk, dr inż. Tomasz Jaworski i mgr inż. Radosław Plew. Wyniki prowadzonych przez nich prac znaleźć można w opracowaniu ? Biologia i ekologia żerdzianek występujących w drzewostanach sosnowych oraz określenie obszarów Polski szczególnie narażonych na szkody w przypadku zawleczenia węgorka sosnowca do kraj? Badania te sfinansowane zostały ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W Hiszpanii intensywne badania nad żerdzianką sosnówką prowadził tamtejszy naukowiec Pajeres.
Wśród substancji których kombinacje jak sugerują badania mogą przyciągać żerdzianki sosnówki są między innymi 3-karen, myrcen, p-cymen, myrtenol, kamfora, ?-pinen, ?-terpinen, etanol i mytelobutenol.
Węgorek sosnowiec
Straty powodowane przez żerdziankę sosnówkę na terenie Europy znacznie wzrosły po 1999 roku kiedy to zawleczono do Europy przenoszonego przez żerdziankę sosnówkę nicienia węgorka sosnowca (Bursaphelenchus xylophilus). Nicień ten zabija sosny. Obecnie węgorek sosnowiec w Europie występuje głównie na terenie Półwyspu Iberyjskiego na którym pojawił się w pierwszej kolejności. Z jego terenu przenosi się na inne części Europy. Roznoszą go podczas żerowania niedojrzałe płciowo żerdzianki sosnówki.
Węgorek sosnowiec rozwija się w drewnie różnych drzew iglastych w tym zwłaszcza sosen u których powoduje on więdnięcie. Objawami więdnięcia sosen są zahamowanie wydzielania olejków eterycznych i żywicy oraz więdnięcie igieł w następstwie czego dochodzi do zamierania porażonych tym nicieniem drzew. Pierwsze objawy działalności węgorka sosnowca zaobserwowano na początku XX wieku na terenie państw wschodnioazjatyckich takich jak Chiny, Korea, Japonia i Tajwan. Podejrzewa się, że węgorek sosnowiec trafił tam z drewnem pochodzącym z Ameryki Północnej. W Japonii do której dotarł on jako pierwszego z wymienionych państw zainfekował 20 % lasów.
Na terenie Europy węgorek sosnowiec po raz pierwszy stwierdzony został w 1999 roku kiedy to wykryty został on w okolicach Lizbony będącej stolicą Portugalii. Ponieważ skutki żerowania węgorka sosnowca były już wtedy znane podjęto drastyczne kroki mające na celu powstrzymania rozprzestrzeniania się tego nicienia. Wszystkie zainfekowane jak również podatne na działalność węgorka sosnowca drzewa znajdujące się w odległości wynoszącej do 3 kilometrów od pierwotnego ogniska choroby zostały wycięte. Mimo to nie udało się powstrzymać rozprzestrzeniania się tego nicienia. W krótkim czasie węgorek sosnowiec rozprzestrzenił się na całą Portugalię, a w 2008 roku węgorek sosnowiec dotarł do Hiszpanii.
Ryzyko pojawienia się węgorka sosnowca na terenie Polski jest bardzo duże. Również straty, które powstały by w takiej sytuacji byłyby spore zwłaszcza, że w Polskich lasach dominuje wyjątkowo mało odporna na działalność tego pasożyta sosna zwyczajna. Na szczęście jak na razie nicień ten nie pojawił się w Polsce. Stwierdzono za to występowanie blisko z nim spokrewnionych nicieni B. mucronatus, B. glochis i B. sexdentati.
Węgorek sosnowiec pochodzi z Ameryki północnej. Rozwija się tam na różnych gatunkach drzew iglastych nie powodując jednak poważnych szkód.
Węgorek sosnowiec wnika do wnętrz sosen przez uszkodzoną korę. Dzieje się to podczas żeru uzupełniającego żerdzianki sosnówki oraz podczas składania przez nią jaj. Larwy węgorka sosnowca przenoszone są w tchawkach żerdzianki sosnówki. Żerdzianka sosnówka jest jedynym przenoszącym te nicienie owadem występującym na terenie Europy. Do ciał żerdzianek sosnowych węgorki sosnowe przedostają się kiedy owady te przechodzą stadium poczwarki.
Jak dotąd pojawienia się węgorka sosnowca odnotowywano jedynie na terenie obszarów o stosunkowo ciepłym klimacie. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że klimat na całym świecie w tym w Polsce w związku z czym obecnie pojawienie się ego nicienia i spowodowanie przez niego strat w Polsce jest jak najbardziej możliwe i wysoce prawdopodobne.